کاشت محصولات زراعی در زمین‌های شور یکی از چالش‌های اصلی کشاورزان، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان، از جمله ایران است. با کاهش منابع آبی و افزایش شوری خاک در بسیاری از دشت‌ها و اراضی کشاورزی، این سؤال پیش می‌آید که آیا می‌توان محصولاتی مانند خربزه را که نیاز به کیفیت خاصی از خاک و آب دارند، در این شرایط پرورش داد یا خیر. خربزه از محصولات مهم تابستانه در ایران است که هم جنبه‌ی اقتصادی دارد و هم در سبد غذایی خانوار جایگاه ویژه‌ای یافته است. اما آیا این گیاه شیرین و آبدار می‌تواند شوری خاک را تحمل کند؟
کاشت خربزه در زمین شور
خربزه (Cucumis melo) یکی از اعضای خانواده‌ی کدوییان است و معمولاً به‌عنوان یک گیاه نسبتاً حساس به شوری شناخته می‌شود. این گیاه در شرایط بهینه و خاک‌های سبک با زهکش مناسب، عملکرد بهتری دارد. ولی بررسی‌های متعدد نشان داده‌اند که برخی از ارقام خربزه توانایی تحمل مقادیر متوسطی از شوری را دارند. این مقاومت نسبی بیشتر در مراحل رویشی و رشد اولیه قابل‌مشاهده است، در حالی که در مراحل زایشی (یعنی گل‌دهی و میوه‌دهی)، حساسیت آن افزایش می‌یابد.
میزان تحمل شوری خربزه معمولاً با واحد EC (رسانایی الکتریکی) سنجیده می‌شود. تحقیقات نشان داده‌اند که خربزه می‌تواند تا EC حدود ۲.۵ تا ۳ دسی‌زیمنس بر متر را بدون کاهش محسوس عملکرد تحمل کند. در سطوح بالاتر، عملکرد گیاه به‌ویژه از نظر تعداد و وزن میوه، دچار افت می‌شود. در خربزه، مشاهده شده که شوری بیش از حد باعث کوچک ماندن بوته‌ها، کاهش سطح برگ، کاهش تعداد گل‌ها و در نهایت کاهش کیفیت و کمیت میوه‌ها می‌شود. با این حال، برخی ارقام وحشی یا بومی، تحمل بیشتری نشان داده‌اند که می‌تواند زمینه‌ساز انتخاب و اصلاح ارقام مقاوم باشد.
برای خرید بذر خربزه با بهترین قیمت به این صفحه مراجعه کنید: خرید بذر خربزه
تأثیر شوری بر رشد خربزه
شوری خاک دو اثر اصلی بر گیاهان دارد: اثر اسمزی و اثر سمیت یونی. در اثر اسمزی، وجود یون‌های محلول زیاد در خاک باعث می‌شود جذب آب برای ریشه‌ها دشوار شود. این پدیده به‌ویژه در مراحل ابتدایی رشد گیاه، تأثیر زیادی دارد. در نتیجه، رشد ریشه‌ها کند شده و جوانه‌زنی کاهش می‌یابد. اثر دوم، یعنی سمیت یونی، بیشتر مربوط به تجمع یون‌هایی مانند سدیم (Na⁺) و کلر (Cl⁻) در بافت‌های گیاه است. تجمع بیش از حد این یون‌ها می‌تواند باعث اختلال در فعالیت‌های متابولیکی، تخریب سلول‌ها و در نهایت کاهش عملکرد شود.
اگر قصد کاشت خربزه مشهدی رو دارید حتما به صفحه محصول بذر خربزه مشهدی مراجعه کنید.
راهکارهای افزایش موفقیت کاشت خربزه در زمین‌های شور
اگرچه شوری یک عامل محدودکننده جدی در کشاورزی است، اما راهکارهایی وجود دارد که می‌تواند احتمال موفقیت در کاشت خربزه را در زمین‌های شور افزایش دهد. در ادامه به برخی از مهم‌ترین این راهکارها اشاره میکنیم:
1. انتخاب ارقام مقاوم به شوری
یکی از مهم‌ترین راهکارها، انتخاب بذرهایی است که تحمل بیشتری نسبت به شوری دارند. در سال‌های اخیر، پژوهشگران در ایران و سایر کشورها مشغول بررسی و اصلاح ژنتیکی ارقام خربزه برای افزایش مقاومت به شوری بوده‌اند. استفاده از این ارقام می‌تواند در کنار دیگر اقدامات مدیریتی، موفقیت کاشت در زمین‌های شور را افزایش دهد.
2. استفاده از روش‌های آبیاری مناسب
در زمین‌های شور، روش آبیاری بسیار مهم است. استفاده از آبیاری قطره‌ای یکی از روش‌های مؤثر برای کنترل شوری در اطراف ریشه است، زیرا در این روش، آب به صورت کنترل‌شده و دقیق به ریشه‌ها می‌رسد و احتمال تجمع نمک در ناحیه‌ی ریشه کاهش می‌یابد. همچنین آبیاری سنگین (Leaching) در فواصل مشخص، به‌منظور شست‌وشوی نمک از خاک، نیز کاربرد دارد.
3. استفاده از مواد اصلاح‌کننده خاک
مواد آلی نظیر کود دامی پوسیده، ورمی‌کمپوست یا بقایای گیاهی می‌توانند ساختار خاک را بهبود بخشیده و جذب یون‌های مضر را کاهش دهند. همچنین استفاده از گچ کشاورزی (سولفات کلسیم) در زمین‌های سدیمی می‌تواند به جابجایی یون‌های سدیم از سطح ذرات خاک و کاهش سمیت کمک کند. پیشنهاد میکنیم برای مشاهده کودهای مناسب برای این موضوع به صفحه کود اصلاح و تقویت خاک مراجعه نمایید.
تجربه کشاورزان در مناطق شور ایران
در برخی مناطق کشور نظیر سمنان، خراسان جنوبی، یزد و سیستان‌وبلوچستان، که با مشکل شوری خاک و آب مواجه‌اند، برخی کشاورزان با استفاده از ترکیبی از روش‌های بالا، موفق به کاشت خربزه در زمین‌های نسبتاً شور شده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که عملکرد محصول در این مناطق پایین‌تر از مناطق با خاک‌های حاصلخیز است، اما همچنان از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه بوده و کیفیت میوه در برخی موارد قابل‌قبول بوده است.
تجربه‌های موفق این کشاورزان نشان می‌دهد که با مدیریت صحیح و دانش فنی، می‌توان بخشی از ظرفیت خاک‌های شور را فعال کرد و از آن‌ها بهره‌برداری اقتصادی نمود.
نتیجه‌گیری
اگرچه خربزه گیاهی نسبتاً حساس به شوری است، اما نمی‌توان به‌طور قاطع آن را در گروه گیاهان کاملاً ناسازگار با زمین‌های شور قرار داد. بسته به سطح شوری، نوع خاک، کیفیت آب آبیاری و انتخاب بذر مناسب، امکان کاشت خربزه در زمین‌های شور تا حدی وجود دارد. همچنین استفاده از فناوری‌های نوین مانند آبیاری قطره‌ای، افزودن مواد اصلاحی به خاک و تناوب زراعی با گیاهان مقاوم، می‌تواند اثرات منفی شوری را کاهش دهد.
در نهایت، موفقیت کاشت خربزه در زمین شور، بیش از هر چیز به مدیریت مزرعه، تجربه کشاورز و استفاده از دانش فنی بستگی دارد. با توجه به چالش‌های کم‌آبی و افزایش شوری در بسیاری از مناطق ایران، توسعه ارقام مقاوم به شوری و آموزش کشاورزان در این زمینه، یکی از اولویت‌های مهم برای پایداری کشاورزی در کشور محسوب می‌شود.
